Kayıpları Araştırmak: Kayıp Kişileri ve Organize Suçları Araştırma Rehberi

Gijn

Uluslararası Kayıp Kişiler Komisyonu’na göre her yıl milyonlarca insan kayboluyor ve bu vakaların çoğunda organize suçlar yer alıyor. Özellikle uyuşturucu kaçakçılığıyla bağlantılı şiddet aynı zamanda yaban hayatı kaçakçılığı, kaynak hırsızlığı, insan kaçakçılığı ve diğer suçlar birçok kaybolmada kilit rol oynuyor. Gazeteciler özellikle hukukun üstünlüğünün bozulduğu durumlarda bu tür suç eylemlerine karşı caydırıcı, kamuya açık araştırmalar yapmaya çalışırlar.

En karmaşık haliyle organize suç ulusötesi yüksek düzeyde organizedir ve genellikle sistemlidir. Günlük yaşamda toplum için gerekli olan her detaya sızan sistemlere ve gruplara sahiptirler. Kaybolmalar genellikle bu suç faaliyetinin bir yan ürünüdür.

Yolsuzluk söz konusu olduğundan ise kaybolmalar kapsamlı bir şekilde hatta hiç soruşturulamayabiliyor. Bazen ulusal veya bölgesel yetkililer ilgili suç gruplarının gücü ve erişimi nedeniyle ödeme yaparlar bu sebeple bilgiye erişmek zorlaşır. Aynı şey bir düzeyde devlet katılımının olduğu ve bir kişinin kaçırıldığı gizlice hapsedildiği veya öldürüldüğü ve ölünün bir hükümet veya onun adına hareket eden kişiler tarafından gizlendiği zorla kaybetmeler için de söylenebilir. 

Bu suç münferit vakalardan toplu kayıplara ve zamanla bağlantılı birden fazla vakaya kadar çeşitli biçimler alabilir. Kaybolmayı seçenler bile var. 

Gazeteciler hem bu tür suç eylemlerine karşı caydırıcı olarak hem de özellikle devletin ve hukukun üstünlüğünün bozulduğu durumlarda kamuya açık müfettişler olarak önemli bir rol oynarlar. Ancak ciddi riskler var ve muhabirlerin kendileri bu tür suçları soruşturmanın doğasında bulunan tehlikeye karşı bağışıklık kazanmış değiller.

Bu organize suçların ve kayıp kişilerin haberleştirilmesini karmaşık hale getirir. Gazeteciler yaklaşımlarında hem dikkatli hem de bilinçli olmalıdır. Aşağıda bazı vaka çalışmaları ve yayınlanmış araştırma örnekleri, araştırma aşamasında bilinmesi gereken ilgili kuruluşlar ve yerinde habercilik için ipuçları listelenmekte.

Bu kılavuz GIJN ve Resilience Fund’ın bir web semineri dizisi olan “Digging into Disappearances” lansmanına katkı da sunuyor. Bu dizide organize suç ve kaybolmalar hakkında İngilizce ve İspanyolca oturumlar , belirli vakaları içeren bir Fransızca web semineri  ve kayıp kişilerin izinin nasıl takip edileceğine dair birden çok dilde bir web semineri yer aldı .

İçindekiler

• Örnek Vakalar
• Faydalı Kurumlar ve Rehberler
• Haber Yapmak için İpuçları
  • Bölgeyi Tanıyın
  • Güvenlik
  • Kaynaklar
  • İpuçlarını ara 
  • Kanıt Analiz Etmek
  • Yetkililerle Çalışmak
  • Travma yaşanırken haber yazma
  • Kendine dikkat etmek

Örnek Vakalar

İşte kayıp kişi vakalarının soruşturulmasıyla ilgili son haberler:

• Meksika’nın Kaybolan Anneleriyle Aramak (2020). New Yorker, Meksika’daki kayıp kişiler için yas tutan ve kayıp aile üyelerini arayan kişilerin sevdikleriyle röportaj yapıyor.
• Fransa’da Kayıp: Avrupa’ya Kaçırılan Vietnamlı Çocukların Kötü Durumu (2020). Gazeteciler, Fransa’daki bir havaalanından alınan ve Avrupa’da kaçırılan Vietnamlı küçüklerin kaybolmasını araştırıyor.
• Nasıl Yaptılar: Ruanda Soykırım Şüphelisinin İzini Sürmek (2020). GIJN, gazeteci Théo Englebert ile yıllar önce kaybolan eski Ruanda ordusu Albay Aloys Ntiwiragabo’yu nasıl bulduğunu anlattı.
• Nasıl Yaptılar: 2000 Gizli Mezarı Olan Bir Ülkeyi Araştırmak (2019). GIJN, Marcela Turati ve ekibiyle, aile üyelerinin, Bilgi Edinme Özgürlüğü taleplerinin ve veri analizinin yardımıyla Meksika’daki kaybolmaları araştırmak için iki yıl harcadıklarını anlatıyor. 
• Arama: Kayıp ve Öldürülen Yerli Kadınlar (2019). ABD’de Yerli kadınların kaybolmaları üzerine bir El Cezire belgeseli.
• 61.000 Ölü ve Kayıp Göçmen Arasında Endonezya’nın Kayıp Kızları (2018). Yurtdışında iş vaadiyle evlerini terk eden veya cezbedilen Endonezyalı kızların hikayesi.  
• Kayıp ve Öldürülenler: Yerli Kadın ve Kız Çocuklarının Çözülmemiş Vakaları  (2017-18). Bu ödüllü CBC News podcast’i ve web sitesi, Kanada’daki First Peoples’ı içeren çözülmemiş vakaların yaygınlığını ortaya çıkardı.
• Ayotzinapa Öğrencilerinin Zorla Kaybolması (2017). Forensic Architecture, 2014 yılında Meksika’da 43 öğrencinin kaybolmasını araştırmak için veri madenciliği ve 3B etkileşimli modellemeyi kullandı. 
• ABD Meksika’da Bir Katliamı Nasıl Tetikledi (2017). Ginger Thompson ve Alejandra Xanic von Bertrab, Meksika’nın Allende kentinde uyuşturucuyla ilgili bir katliamı ve bunun sonucunda kayıp sayılan yüzlerce insanı araştırıyor.
• Avrupa’da 10.000 Göçmen Çocuk Neden Kayıp?  (2016). BBC, Europol’ün çocuk kaçakçılığı ve kayıp göçmenlerle ilgili istatistiklerini inceliyor.
• Kemikler Odası (El Cuarto De Los Huesos)  (2015). Bu belgesel, El Salvador’da otuz yıldır devam eden toplumsal şiddetin ortasında çocuklarının kalıntılarını ararken dört annenin yolculuğunu izliyor.
• Jonas Burgos: Bir Yaşam Ağında Kapana kısılmış (2013). Rappler için Gloria Glenda tarafından Filipinli isyancı Jonas Burgos’un aranması. 

İspanyolca konuşanların ilgisini çekebilecek Latin Amerika’dan bazı haberler :

• Rutas del Conflicto (2015) , Kolombiya silahlı çatışması sırasında cesetleri nehirlerde bulunan 1000 kayıp insanı araştıran Kolombiyalı bir multimedya projesi.
• A Donde Van los Desaparecidos (2018) , Meksika’daki faili meçhul kayıpların karmaşıklığını ve kayıp insan yaygınlığını organize suça odaklanarak araştıran bir projedir.
• Quinto Elemento Lab tarafından hazırlanan Crisis Forense (2020) , ülkenin morglarına götürülen ceset sayısıyla nasıl başa çıkmakta zorlandıklarını keşfetmek için etkileşimli verileri ve multimedya hikaye anlatımını kullanarak Meksika’nın adli tıp krizini ayrıntılarıyla anlatıyor.
• Consejo de Redacción’un Diálogos con la Ausencia (2020) , gazetecilerin karşılaşabileceği etik ikilemlere vurgu yaparak, kayıp kişilerin nasıl araştırılacağı konusunda deneyimli muhabirlerden makaleler ve ipuçları sunan bir kılavuzdur.
• Camino a Encontrarles (2020) , kayıp sevdiklerini arayan çoğu anne olan aile üyelerinin mücadelesini ele alan bir podcast dizisidir.

Faydalı Organizasyonlar ve Rehberler

• Uluslararası Kayıp Kişiler Komisyonu (ICMP)  , kayıp şahıs vakalarına bakma konusunda uzmanlaşmıştır ve konuyla ilgili uluslararası mevzuatta oldukça bilgilidir. 
• Kayıp Göçmenler Projesi Uluslararası Göç Örgütü (IOM) tarafından ölen, göç sürecinde eksik giden mültecileri ve sığınmacıları takip eder.
• Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği (OHCHR) , göçmenler ve suç mağdurlarıyla ilgili insan hakları sorunlarını ele almaktadır. Zorla Kaybetmeler Komitesi var. 
• Uluslararası Af Örgütü  ayrıca zorla kaybetme vakalarına da bakıyor. 
• Muhabirler Sans Frontiers Gazeteciler Organize Suçlar Rehberi. Bu, organize suç ve bunun bir gazetecinin çalışmalarını nasıl etkileyebileceği konusunda bir rehberdir. 
• Organize Suç ve Yolsuzlukları Araştırma Projesi (OCCRP), kayıp gazetecilerin yanı sıra kasıtsız kayıplar hakkında haber yapar ve vakaları araştır.
• Gazetecileri Koruma Komitesi (CPJ) haber toplar ve kayıp gazeteciler hakkında bir veri tabanına sahiptir .
• İnsan Hakları Veri Analiz Grubu (HRDAG), verileri kullanarak Meksika’da toplu mezar bulma konusunda işbirlik yaptılar. Zorla kaybetmeleri incelediler ve belirli ülkelerle ilgili haberler yayınladılar. 
• Equipo Argentino de Antropología Forense (EAAF). Bu Arjantinli grup, kayıp kişileri ararken, kurtarırken ve tanımlarken adli bilim tekniklerini uygular.
• Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC) dünyadaki kayıplara bakıyor. 
• Zorla Kaybetmeler, Türkiye ( 2021), Hafıza Merkezi Türkiye’de zorla kaybetmelere yönelik veri topluyor.

Haber Yapmak için İpuçları

Bölgeyi Tanıyın

Belirli bir vaka üzerinde çalışırken, çevredeki bölgeyi araştırmak hem riski değerlendirmek hem de ilgili organize suç türünü ve kimlerin dahil olabileceğini anlamak için önemlidir. Benzer vakaları arayarak, bölgede çalışmış uzmanlarla konuşarak, medyayı araştırarak ve yerel suç dinamiklerini anlayarak başlayın. Güvenilir kişiler olmadan ve gerekirse hızlı bir şekilde nasıl ayrılacağınıza dair gerçekçi bir plan olmadan tehlikeli bölgeye seyahat etmeyin. 

Meksika’da kaybolanlardan bazıları hakkında bilgi isteyen bir protestodan fotoğraf. Fotoğraf: Marcela Turati

Güvenlik

Organize suçla ilgili bir araştırma başlatırken sizin ve kaynaklarınız için güvenlik hususları çok önemli olmalıdır. Güçlü bir güvenlik protokolüne ihtiyacınız var. İlk olarak, ne tür bir araştırma yapmak istediğinizi planlamalı ve belirli bir haber için doğru gazeteci olup olmadığınızı düşünmelisiniz.

Ardından, bilgilerinizi nasıl güvenli bir şekilde saklayacağınıza ve ekibiniz ve görüşülen kişilerle nasıl iletişim kuracağınıza karar verin. Bilgisayarınızda veya telefonunuzda hassas bilgilerle seyahat etmeyin. Ne zaman seyahat ederseniz, ekibinizin nerede olduğunuzu ve tehlikedeyseniz nasıl uyarı vereceğini bildiğinden emin olun.

Kaynaklarınız savunmasız olduklarından ve çalışmanız sonucunda hedef alınabileceklerinden, araştırmanın yayınlanmasından sonra kaynaklarınızla teması sürdürmek çok önemlidir. STK’lar gibi uzmanlarla ekip oluşturmak, kaynaklarınızı korumanıza ve hangi ayrıntıları ne zaman yayınlayacağınıza karar vermenize yardımcı olabilir. Genel olarak, kaynaklarınızı tehlikeye atabilecek veya savunmasız arkadaşlarınızı ve ailenizi avlamasına izin verebilecek kişisel bilgilere dikkat edin. Kaynaklarınızın kim olduğuna veya nerede olduklarına ilişkin ipuçlarını istemeden açığa çıkarabilecek fotoğraf ve videolara özellikle dikkat edin . Bu tür ipuçları, görüşülen kişinin giysisinde veya resimlerinizin meta verilerinde bulunabilir.

Kaynaklar

Herhangi bir araştırmada olduğu gibi kaynakları belirlemeye ve geliştirmeye başlayın ve olanları bir araya getirme sürecine başlayın.  Kaynak çok sayıda yerde bulunabilir: 

• Medya haberleri
• Adli dosyalar
• Bilgi edinme özgürlüğü talepleri 
• Tanıklar
• STK’lar
• Avukatlar
• Polis 
• Kaybolan kişinin ailesi ve arkadaşları

Çoğu durumda, kayıp kişilerin aile üyeleri yerel suç mahalli hakkında bilgi sahibi oluyor ve bölgede suç çetelerinin nasıl çalıştığını bilirler. Bazen sevdikleriniz kayıp kişiyi korumak için bilgileri atlar veya gizler ancak gazetecilerin dikkate alması gereken her ayrıntı önemlidir. Mağdurun akrabaları ve yakın arkadaşları paha biçilmez kaynaklar olsa da, eleştirel bir gözle bakmak ve size söylediklerini kontrol etmek önemlidir. 

• Diğer yerel kaynaklar

Bölgeden uzaklaşmış olanlar, riskleri daha az yakın olduğu için sizinle konuşmaya daha açık olabilirler. Kişilerin ve kaynakların bir haritasını çıkarmaya yardımcı olabilir. Bazıları soruşturduğunuz suç şebekelerinde ilk elden deneyime sahip olduğundan, hapishane mahkumları da değerli kaynaklar olabilir. Bilgileri her zaman çapraz kontrol edilmelidir. 

• Sosyal medya

Sosyal medya, mağdurlar ve davayla ilgili şüpheliler de dahil olmak üzere insanların hareketlerini ve faaliyetlerini izlemeye yardımcı olabilir. Ayrıca bölgedeki suç faaliyetleri hakkında size daha fazla bağlamsal bilgi verebilir. Sosyal medya, kaynaklarınızdan ne topladığınızı doğrulamanın iyi bir yoludur.

Kolombiya’nın kırsalındaki bir kasabada bir duvar resmi, Uluslararası Kaybolanlar Günü’nden. Fotoğraf: Laura Dixon

Yerdeki İpuçlarını Arayın

Bazı durumlarda kayıp kişiler kendi sosyal ağlarında kaybolmalarıyla ilgili ipuçları bırakabilirler. Akrabalarından veya arkadaşlarından en son kiminle konuştuklarını öğrenmek, özellikle kölelik veya insan ticareti davalarında başlamak için iyi bir yerdir. 

Kayıp kişinin cep telefonunu veya diğer mobil cihazını takip edebiliyorsanız, bu size konumları hakkında değerli bilgiler verebilir. Banka hesap bilgileri veya sosyal medya erişimi, kişinin nerede olabileceğini de ortaya çıkarabilir veya onlara ne olduğu hakkında ek ipuçları verebilir. 

Bazı durumlarda, daha fazla bilgi edinmek veya yeni kaynaklar edinmek için bazı ilk bulguları yayınlamak değerli olabilir. Ancak böyle bir haberde halka açılmanın ek bir risk düzeyi olacağını unutmayın.

Kanıt Analiz Etmek

Bazen bir ceset, soruşturmanız sırasında yetkililer veya diğer gruplar tarafından keşfedilebilir. Bunun sizin kayıp kişiniz olup olmadığını doğrulamak zorunludur. Vücut aynı kıyafet ve dövmelere sahip olsa veya doğru kimlik belgesi taşıyor olsa bile kişilerin benzer fiziksel özelliklere sahip olmaları veya kıyafet ve kimliklerini değiştirmeleri mümkündür. Doğru olan yayınlamadan önce adli doğrulama yapmanızdır.  

Birçok ülkede, polis soruşturması kapsamlı değildir ve savcılığın bütçesi, kapasitesi veya soruşturma isteği yoktur. Bu karmaşık vakaları ele almak için genellikle DNA laboratuvarları veya eğitimleri yoktur. Vakaların araştırıldığı durumlarda, sonuçların dışarıdan bir uzman tarafından doğrulanmasını sağlamaya çalışın. 

Savcılardan veya devlet soruşturmalarından gelen her türlü adli delil ve analize karşı dikkatli olun. Sonuçları etkileyebilecek çıkar çatışmaları veya yolsuzluklar söz konusu olabilir. 

Yetkililerle Çalışmak

Bazı durumlarda gazetecilerin yetkililere karşı dikkatli olmaları gerekir ve suçlularla iş birliği yapma ihtimallerinin her zaman olduğunu akıllarında tutmaları gerekir. Bunun bir faktör olup olmadığını belirlemek için elinizden gelenin en iyisini yapın, böylece yozlaşmış yetkilileri işiniz konusunda uyarmayın. Herhangi bir kaynakta olduğu gibi, size söylediklerini kontrol edin. Bu noktada size yardımcı olması için belgelere veya açık kaynaklı verilere erişmek için bilgi edinme özgürlüğünü kullanabilirsiniz. 

Ancak diğer durumlarda, yetkililer de son derece yardımcı olabilir. Soruşturmalarını tehlikeye atabilecek veya kayıp kişiyi daha fazla tehlikeye atabilecek her türlü ayrıntıyı yayınlama konusunda dikkatli olun. 

Fotoğraf: ICMP

Travma yaşanırken haber yazmak

Bu hikayelerin çoğunda kalbi kırık insanlar var. Gazeteciler bu konuda duyarlı olmalıdır. Muhabirler mağdurun ailesi veya sevdikleriyle konuşurken dillerine dikkat etmelidir. Aile, kişinin hala hayatta olduğuna inanıyorsa, onlardan geçmiş zamanda bahsetmediğinizden emin olun. 

Aile üyeleriyle ilişki kurmak için dürüstlük ve şeffaflık önemlidir. Ailenin ne beklemesi gerektiğini anlaması için gazeteciler, suçlu veya çete üyesi olduğu iddia edilen kişiler de dahil olmak üzere başka kaynaklarla konuştuklarını en başından açıklamalıdır. Aileyi bilgilendirmek önemlidir, ancak doğrulanmamış ayrıntıları paylaşmayın, çünkü bu onlara yanlış bir umut verebilir. 

Daha önce organize suç mağdurlarıyla temas halindeyseniz, kim olduğunuz ve ne yaptığınız konusunda net olun. Kaynaklarınızı yeniden travmatize etme riskiyle karşı karşıya kalabilirsiniz ve en kötü senaryoda, tehlikede olduklarını hissettiklerinde saklanmak için geri çekilebilirler. Kaynaklarınızı tehlikeye atmamak için elinizden gelen her şeyi yapın. 

Bir gazeteci olarak sınırlarınızı unutmayın ve tutamayacağınız sözler vermeyin. Başlamadan önce mağdurlarla nasıl röportaj yapılacağını anlamak çok önemlidir. Mağdurlar ve hayatta kalanlar ile çalışma konusunda daha fazla öneri için bkz Dart Merkezi’nden İpucu Sayfamızı , veya Meksikaşı gazeteci  Marcela Turati’nin mağdurlar ve ölen yakınları ile ilgili doğru röportaj yapma yöntemleri.

Kendine Dikkat Etmek

Kaybolan insanları aramak üzücü, sinir bozucu ve tehlikeli olabilir. Bazı vakalar toplu mezarlarda arama yapmayı, korkunç muameleye maruz kalan insanların kalıntılarını görmeyi veya fiziksel veya psikolojik işkence görmüş mağdurlarla çalışmayı kapsar. 

En zorlu gazeteciler bile bu vakaların yaratabileceği travma ve stres düzeyiyle başa çıkmak için dış desteğe ihtiyaç duyabilir. Meslektaşlarınızı, arkadaşlarınızı ve iyi bir terapisti kapsayan bir destek ağı kurarak kendinizi buna hazırlayabilirsiniz. 

---

Bu kılavuz, GIJN’de yazı işleri asistanı olan Hannah Coogans tarafından hazırlanmıştır. City Üniversitesi’nden araştırmacı gazetecilik alanında yüksek lisans derecesine sahiptir ve daha önce Hong Kong’da vahşi yaşam suçları ve kaçakçılığı üzerine araştırmacı olarak ve Birleşik Krallık’taki çeşitli Channel 4 Dispatches programlarında çalışmıştır. Londra’da yaşıyor.

Bu kılavuza katkıda bulunduğu için Marcela Turati’ye özel teşekkürler . Turati, kayıp insanlar, zorla kaybetmeler, göçmen katliamları, toplu mezarlar ve şiddet vakalarıyla ilgili araştırmalarıyla tanınan serbest çalışan bir araştırmacı gazetecidir.

Bu kılavuz ilk olarak Eylül 2020’de yayınlandı ve Aralık 2020’de ek kaynaklarla güncellendi.